Η πεποίθηση ότι ο θάνατος δεν αφορά τα παιδιά, δεν είναι ούτε αληθής ούτε βοηθητική για τα παιδιά. Μάλλον είναι προβολή μιας δικής μας ανάγκης να μην μας αφορά ο θάνατος.
Έχουμε συνηθίσει να πιστεύουμε ότι ο θάνατος και το πένθος είναι κάτι που δεν (θα έπρεπε να) αφορά τα παιδιά και αν κατά λάθος έρθει στη ζωή τους εμείς θα πρέπει με κάθε τρόπο, ειλικρινή ή ψεύτικο να τα προστατεύσουμε από τα δυσάρεστα συναισθήματα που εγείρει το γεγονός του θανάτου. Η πεποίθηση αυτή δεν είναι ούτε αληθής ούτε βοηθητική για τα παιδιά. Μάλλον είναι προβολή μιας δικής μας ανάγκης να μην μας αφορά ο θάνατος. Μάλλον είναι καρπός της δικής μας επιθυμίας να μην βιώσουμε τα δυσβάστακτα συναισθήματα που ένα παιδί σε πένθος μπορεί να μας προκαλέσει.
Αν τολμήσουμε να είμαστε ειλικρινείς θα αναγνωρίσουμε ότι όλα τα παιδιά από νωρίς στη ζωή τους βιώνουν μικρές ή μεγαλύτερες απώλειες αγαπημένων αντικειμένων, ζωών και σε ένα μεγάλο ποσοστό φιλικών ή συγγενικών προσώπων για τις οποίες καλούνται να πενθήσουν.
Για να προετοιμάσετε καλύτερα τα παιδιά να αντιμετωπίσουν ένα πιθανό πένθος:
– Μιλήστε τους ανοιχτά για το θέμα του θανάτου παίρνοντας αφορμή από ιστορίες και παραμύθια ή ακόμα από μικρούς θανάτους που συμβαίνουν καθημερινά γύρω τους όπως π.χ. ξερά φύλλα ή νεκρά έντομα.
– Θάψτε μαζί τους νεκρά φυτά και ζώα και μιλήστε για τη συμμετοχή τους στον κύκλο της ζωής. Π.χ. Το φυτό θα προσφέρει τον εαυτό του σαν λίπασμα για να μεγαλώσουν άλλα φυτά
– Αφήστε τα να παρακολουθήσουν νεκρικές τελετές λιγότερο οικείων ανθρώπων.
– Απαντήστε στις απορίες τους για το θάνατο σύμφωνα με ότι πραγματικά πιστεύετε οι ίδιοι.
– Μιλήστε τους για προγόνους που έχουν ήδη πεθάνει, δείξτε τους πώς η σχέσεις δεν λήγουν με τον θάνατο.
Αν επίκειται ο θάνατος κάποιου προσφιλούς στο παιδί προσώπου:
– Ενημερώστε το παιδί για την κρισιμότητα της κατάστασης του, με λέξεις που καταλαβαίνει. Π.χ. Είναι πολύ άρρωστος. Ίσως η καρδία του να μην καταφέρει να συνεχίσει να χτυπά.
– Αν το πρόσωπο που πεθαίνει δεν ενοχλείται προτρέψτε το παιδί να συνεχίσει τις επισκέψεις στον/στην ασθενή, εφόσον και το ίδιο δεν νοιώθει άβολα.
– Αν είναι εφικτό εμπλέξτε το παιδί στην φροντίδα του/της ασθενούς. Π.χ. ζητείστε του να του δώσει τα φάρμακα, μαγειρέψτε για εκείνον/η μαζί με το παιδί
– Βοηθείστε το παιδί να εκφράσει συναισθήματα προς το πρόσωπο που πεθαίνει. Π.χ. Προτρέψτε το παιδί να του φτιάξει ζωγραφιές ή να του γράψει γράμματα
– Αν είναι εφικτό και το θέλουν και οι δύο, αφήστε το παιδί να έχει προσωπικό χρόνο με τον άνθρωπο που πεθαίνει
Όταν ο θάνατος επέλθει:
– Κάποιο πρόσωπο οικείο στο παιδί και ψύχραιμο χρειάζεται να ανακοινώσει με ειλικρίνεια το θάνατο στο παιδί και να αναλάβει να είναι κοντά του σε όσα επακολουθήσουν. Είναι καλό να χρησιμοποιηθεί η λέξη πέθανε και όχι λέξεις όπως έφυγε ή κοιμήθηκε γιατί αυτές δημιουργούν στο παιδί την ψευδή προσδοκία ότι το αγαπημένο του πρόσωπο θα επιστρέψει στη ζωή.
– Αφού ανακοινώσετε στο παιδί τον θάνατο δώστε του χώρο και χρόνο να κάνει ερωτήσεις και να εκφράσει συναισθήματα, εφόσον θέλει.
– Διευκρινίστε στο παιδί ότι δεν ευθύνεται το ίδιο για το θάνατο του αγαπημένου του ανθρώπου και ότι ο θάνατος δεν μπορούσε να αποφευχθεί.
– Εξηγήστε στο παιδί ότι πρόκειται να συμβεί στην κηδεία και συμβουλεύστε το να την παρακολουθήσει. Η κηδεία θα είναι μια τελευταία ευκαιρία να δει το αγαπημένο του πρόσωπο όπως το γνώριζε και να το αποχαιρετήσει, δημιουργώντας μια τελική ανάμνηση από εκείνο. Επίσης βλέποντας γύρω του άλλους ανθρώπους να εκφράζουν δυσάρεστα συναισθήματα, το παιδί θα καταλάβει ότι και τα δικά του αντίστοιχα συναισθήματα είναι δικαιολογημένα και έτσι θα απελευθερωθεί ώστε να τα εκφράσει. Να θυμάστε ωστόσο ότι την τελική απόφαση για το αν θα παραβρεθεί στην κηδεία πρέπει να τη λάβει το ίδιο το παιδί και να έχει τη δυνατότητα να αλλάξει γνώμη οποιαδήποτε στιγμή, ακόμα και κατά τη διάρκεια της τελετής.
– Αν το παιδί αποφασίσει να βρίσκεται στην κηδεία ένα οικείο πρόσωπο πρέπει να είναι συνεχώς δίπλα του, πρόθυμονα απαντά σε ερωτήσεις, να ακούει σκέψεις και συναισθήματα, αλλά και να αναχωρήσει από το χώρο μαζί με το παιδί εφόσον εκείνο το ζητήσει.
Αν είστε κοντά σε ένα παιδί που πενθεί θα πρέπει να γνωρίζετε ότι:
– Ακόμα και τα πολύ μικρά μωρά αντιλαμβάνονται την απώλεια ως αλλαγή στη ρουτίνα τους και στο συναισθηματικό τόνο των φροντιστών τους και έχουν ανάγκη κάποιος να τους μιλήσει για το δυσάρεστο γεγονός.
– Τα παιδιά δεν έχουν εμπειρία του περάσματος του χρόνου και δεν ξέρουν ότι οι συναισθηματικές πληγές επουλώνονται καθώς ο χρόνος περνά, ούτε έχει νόημα να τους πούμε κάτι τέτοιο.
– Τα παιδιά δεν έχουν δικές τους πηγές στήριξης και κινδυνεύουν να απομονωθούν από τους συνομήλικους τους.
– Τα παιδιά πενθούν σε κύκλους. Δηλαδή χρειάζεται να διεργαστούν το πένθος ξανά και ξανά καθώς διέρχονται νέα αναπτυξιακά στάδια.
– Τα παιδιά εκφράζουν το πένθος διαφορετικά από τους ενήλικες. Πιο συγκεκριμένα εκφράζουν το πένθος τους με:
* Αλλαγές στην καθημερινή ρουτίνα και ιδίως στις συνήθεις ύπνου και διατροφής
* Έντονη προσκόλληση σε οικεία πρόσωπα
* Ψυχοσωματικά συμπτώματα
* Έντονους φόβους που δεν σχετίζονται απαραίτητα με το θάνατο
* Συναισθηματικά ξεσπάσματα και συναισθηματικές μεταπτώσεις
* Ταύτιση με το θανόντα και μίμηση αυτού
* Απώλεια συγκέντρωσης και πτώση της σχολικής επίδοσης
* Επιθετικότητα και αυτοκαταστροφικότητα
* Παιχνίδια και ζωγραφιές που φέρουν συμβολικά το γεγονός του θανάτου
Πώς να βοηθήσετε ένα παιδί που πενθεί:
– Φτιάξτε μαζί του ένα κουτί αναμνήσεων.
– Ενθαρρύνετε το να παίξει ή να ζωγραφίσει ή να γράψει σχετικά με το θανόντα ή για τον θανόντα.
– Ρωτήστε το για τα συναισθήματά του, ακούστε προσεκτικά τις αφηγήσεις του.
– Μιλήστε του για τη ζωή του εκλείποντας και αφήστε το να μοιραστεί μαζί σας τις αναμνήσεις του.
– Φροντίστε να έχει συχνή επαφή με ανθρώπους που γνώριζαν και αγαπούσαν τον εκλιπόντα και μπορούν να αφηγηθούν ιστορίες για εκείνον, εφόσον το παιδί θελήσει.
– Καταυναύναστε τους φόβους του για νέους θανάτους, χωρίς να πείτε ψέματα. Π.χ. αν ρωτήσει «θα πεθάνεις και εσύ;» απαντήστε «Ελπίζω να πεθάνω μετά από πολλά χρόνια, όταν θα έχω γεράσει πολύ».
– Μην κρύβετε τα συναισθήματα σας.
– Διατηρήστε την βασική ρουτίνα του παιδιού όσο είναι εφικτό.
– Επεσκέφθητε μαζί του το μνήμα αν και όταν θέλει.
– Αναδείξτε ότι ο εκλιπών άφησε ως κληρονομία.
– Προχωρήστε τη ζωή μαζί με το παιδί. Γιορτάστε, διασκεδάστε, χαρείτε, δημιουργείστε! Χωρίς όμως να εκβιάζετε τις αντιδράσεις του.
– Αν το παιδί παρουσιάζει έντονες δυσκολίες που επιμένουν, ζητήστε τη βοήθεια ενός ειδικού.
